Zorg voor Gods schepping als opdracht
Zonnepanelen op het dak, een groene tuin waar het ook voor insecten goed toeven is en fairtradekoffie. Allemaal duurzame aanpassingen die ook in kerken toegepast kunnen worden. 350 kerken in Nederland mogen zich ‘groene kerk’ noemen. ‘Zorgen voor Gods schepping is een opdracht. De opdracht om de ander lief te hebben en tot bloei te laten komen.’
De vrijgemaakte Morgensterkerk in Den Haag werd acht jaar geleden een groene kerk. Dat begon met een plat dak. ‘Onze kerk is een soort doos, vierkant met een plat dak van bitumen. Daardoor wordt het snel heet in de kerk. Onze koster klaagde erover,’ vertelt bioloog en kerklid Gijsbert Pellikaan. ‘Ik was destijds lid van de Commissie van Beheer en onderzocht de mogelijkheden om er een sedumdak van te maken. Wat zijn de mogelijkheden en de voordelen? Kan de constructie het dragen? Er was ook een subsidiepotje voor, maar de kerk zou zelf twaalfduizend euro moeten investeren. Dat bleek niet haalbaar. Maar het balletje begon te rollen.’ Inmiddels liggen er maar liefst 56 zonnepanelen op het dak. De kerk produceert meer energie dan ze nodig heeft en onderzoekt de mogelijkheden om deze stroom ten goede te laten komen aan de directe buren.
Geloof in God als Schepper is verbonden met de zorg voor zijn schepping
350 kerken
Als groene kerk is de Morgensterkerk onderdeel van het netwerk van GroeneKerken, een initiatief dat kerken helpt om duurzamer en groener te worden. Matty van Leijenhorst is projectleider bij GroeneKerken. ‘Geloof in God als Schepper is verbonden met de zorg voor zijn schepping’, zegt ze. ‘Deze twee komen bij elkaar in een kerkgemeenschap. Daarom is duurzaamheid voor elke kerk een relevant en essentieel thema.’ GroeneKerken is een initiatief van drie organisaties: Kerk in Actie, Tearfund en Maatschappij van Welstand. In de afgelopen tien jaar sloten 350 kerken zich aan bij het netwerk van GroeneKerken. ‘Protestants, katholiek, gereformeerd, vrijzinnig, luthers en apostolisch; kerken uit bijna alle kerkstromingen zijn aangesloten’, aldus Van Leijenhorst. In totaal zijn er 27 Gereformeerde Kerken vrijgemaakt en Nederlands Gereformeerde Kerken die zich groene kerk mogen noemen.
Een kerk is groen als zij actief aan de slag gaat met duurzaamheid, sociale rechtvaardigheid en het vergroenen van hun eigen gemeenschap. ‘We verwachten van een groene kerk dat zij ieder jaar één duurzame stap zet’, legt Van Leijenhorst uit. Meestal begint een kerk met praktische zaken, zoals energiebesparing of het plaatsen van zonnepanelen. ‘Langzaamaan ontstaat er meer aandacht voor duurzaamheid tijdens de diensten en in kerkbladen. Er wordt fairtradekoffie in de kerk geschonken en nagedacht over duurzaam bankieren. Een werkgroep zet het onderwerp continu op de agenda en inspireert anderen. Zo wordt het steeds meer een thema voor de hele kerkgemeenschap.’
Verantwoordelijkheid voor kerken
Een belangrijke motivatie voor vergroening is de verantwoordelijkheid die kerken voelen om voor Gods schepping te zorgen. Terecht, zegt Van Leijenhorst. ‘Wereldwijd zijn de gevolgen van klimaatverandering en onze overconsumptie zo duidelijk te zien. Elke seconde worden 169 bomen gekapt, plastic verzamelt zich in zee, hele leefgebieden worden opgegeven voor het delven van grondstoffen. Door gebrek aan voedsel en gebruik van pesticiden verdwijnen insecten. Hier in Nederland hebben we er nog geen last van, maar ver weg zijn mensen hun inkomstenbronnen en huizen al kwijtgeraakt, doordat we de schepping in verdrukking brengen.’ Zorgen voor Gods schepping is een opdracht, volgens GroeneKerken. ‘De opdracht om de ander lief te hebben en tot bloei te laten komen. Zodat gelijkwaardigheid en wederzijdse afhankelijkheid toenemen en relaties in balans worden gebracht.’
Mensen zijn niet de kroon op de schepping, wij zijn er onderdeel van
Ook ‘groene dominee’ Jeroen Sytsma, predikant in de gereformeerd-vrijgemaakte Koningskerk in Zwolle, vindt het logisch dat geloven in een Schepper gevolgen heeft voor hoe je met de schepping omgaat. ‘Uitgangspunt is dat God Schepper is en almachtig. Wij zijn niet de kroon op de schepping, wij zijn er onderdeel van. Dieren en mensen zijn beide op de zesde dag geschapen. Op de zevende dag zet God de sabbat als kroon op de schepping. Rust en Gods vreugde over zijn werk vormen de bekroning. Niet de mens. Dat de mens uit de schepping is gehaald en erboven werd gesteld, is oorzaak van veel misbruik, ook door christenen. Wij zijn geroepen om het goede van de schepping in stand te houden. Alles dat leidt tot misbruik en vernietiging is bijna een doodzonde.’ Sytsma is nu 21 jaar predikant. ‘Aanvankelijk bestonden groen denken en christen-zijn naast elkaar. Nu zijn ze onlosmakelijk met elkaar verbonden.’
Zes thema’s
GroeneKerken stimuleert kerken om groene stappen te zetten op zes verschillende gebieden.
- Energie & klimaat. Welke verbouwingen of aanpassingen kunnen we doen om energiezuinig te worden? Denk aan duurzaam watergebruik, LED-verlichting en isolatie.
- Omgaan met geld. Hoe kun je duurzame keuzes maken als het gaat om het financiële beheer van de kerk? Denk aan duurzaam beleggen of investeren in ontwikkelingslanden.
- Geloof & inspiratie. Hoe laten we ons inspireren door de Bijbel als we nadenken over het klimaat? Dat kan door Bijbelstudies, vieringen of boeken die tot nadenken stemmen.
- Schepping & natuur. Hoe kunnen we duurzame keuzes maken voor de natuur? Bijvoorbeeld door een moestuin aan te leggen of een insectenhotel op te hangen.
- Bewust inkopen. Hoe ziet jullie koopgedrag eruit? Ook hierin kun je duurzame keuzes maken, zoals duurzame schoonmaakmiddelen en eerlijke koekjes.
- Beleid & aanpak. Waar begin je als je een duurzame kerk wilt worden? Door te komen tot een beleidsplan en de eerste stappen te zetten.
Eigenlijk wil je dat duurzame keuzes maken een tweede natuur wordt
‘Er zijn heel veel mogelijkheden om praktisch aan de gang te gaan’, stelt Van Leijenhorst. ‘Maar eigenlijk wil je dat duurzame keuzes maken een tweede natuur wordt. Dit groeit stap voor stap. Naast praktische acties, zoals eerlijke koffie, een duurzame paaskaars en zonnepanelen, kun je nadenken over je beleid en aanpak: hoe gaan we duurzaamheid vastleggen in een beleidsplan? Ook helpt het om energie te steken in inspiratie en bewustwording en je ook tijdens diensten of in de kringen te verdiepen in wat de Bijbel zegt over duurzaamheid. Of je zet meer in op de verwondering over Gods schepping, door het organiseren van een natuurwandeling of het duurzaam beheren van je kerkgrond.’
Door het gewoon te doen en niet te veel te overleggen
Bloementuin
In Den Haag zette de Morgensterkerk al heel wat groene stappen. In een gesprek met de koster opperde Pellikaan de mogelijkheid fairtradekoffie te gaan gebruiken. Dat is inmiddels geregeld, door het gewoon te doen en niet te veel te overleggen. De koster gebruikt ook ecologische schoonmaakmiddelen en in de avondmaalsviering wordt biologische wijn geschonken.
Zes jaar geleden werd de kerk verbouwd, er kwam meer vergaderruimte bij. ‘Achter de kerk was een rommelig stukje struiken en bos, dat uitnodigde tot minder frisse praktijken’, vertelt Pellikaan. ‘Onze buren hadden last van de bomen die er stonden. In overleg met de gemeente is alles gerooid en legden wij een nieuwe, groene bloementuin aan. Naast nieuw geplante bomen en struiken staan er veel bloeiende planten, waarmee wij een groen baken in de woestijn zijn. Bij het ontwerp hield ik er rekening mee dat het niet te veel onderhoud zou vergen.’ Vrijwilligers hielpen bij de aanleg van de tuin, complete gezinnen kwamen helpen. De jeugdclub maakte nestkastjes. De gemeenteleden werden betrokken bij de plannen door voorlichting te geven over de zonnepanelen en door het ontwerp van de tuin voor te leggen. ‘De nieuwe aanbouw is zo groen mogelijk geworden; goede dakisolatie, dubbel glas. De bestaande sponningen konden we opnieuw gebruiken. In hergebruik zit de eerste milieuwinst. Het is zonde om goed spul zomaar weg te gooien. Er kwamen twee nieuwe HR-ketels, die een superoude ketel vervingen. Wat nog beter kan, is de afvoer van het hemelwater. Dat gaat nu het riool in, het kan beter de tuin in.’
Betrokkenheid
Het kerkgebouw zo duurzaam mogelijk maken is één. Nog belangrijker vindt Pellikaan het vergroten van de betrokkenheid van gemeenteleden bij duurzaamheid. ‘Wij houden themadiensten over duurzaamheid, elk jaar is er een Micha-zondag. Micha Nederland prikkelt christenen, kerken en organisaties om zich in te zetten voor gerechtigheid. Daar hoort ook aandacht voor duurzaamheid bij. Dankdag werd een oogstfeestdag. Natuurlijk moeten we dankbaar zijn, het is mooi samen te vieren dat er geoogst kan worden. Daarbij staat duurzaamheid centraal.’
Zorg voor de schepping als een diaconale taak benoemen
In de Morgensterkerk leert de ervaring dat er in een gemeente al snel een aantal groene enthousiastelingen zijn die de kar willen trekken. Meer moeite kost het om het kerkbestuur mee te krijgen, aldus Pellikaan. ‘Een gedegen theologische onderbouwing helpt. Persoonlijk ben ik pas gaandeweg mijn geloof gaan verbinden met de zorg voor onze schepping. De schepping deelt in de zondeval, de schepping deelt ook in de verlossing. Deze aarde doet ertoe voor God. Hij gaat de hele schepping redden en vernieuwen. Hemel en aarde zullen met elkaar verbonden worden, God zal bij de mensen wonen. Wij hebben daarin een eigen verantwoordelijkheid; om goed te zorgen voor de aarde, de tuin waarin wij leven.’
Voor zijn kerk schreef Pellikaan een notitie waarin hij ervoor pleit om de zorg voor de schepping als een diaconale taak te benoemen. ‘De diaconie is er voor wie bescherming nodig heeft. Daar hoort, als nooit tevoren, onze aarde bij. Hoe je dat organiseert, is vers twee, het gaat mij om het principe. Tot nu toe is geen van de ambtsdragers hier verantwoordelijk voor, terwijl het gaat om niet minder dan onze toekomst en die van onze kinderen.’
Vreugde
Groene dominee Sytsma waakt ervoor om een te ernstige moraalridder te worden. ‘Hoe voorkom ik dat mensen mijn preek onthouden als: “U moet korter douchen. Amen.” Mij helpt daarbij het begrip vreugde, blijdschap die je uit de hemel krijgt. Vreugde ervaar je wanneer je door God aangeraakt wordt. Het brengt zoveel vreugde, als je een manier van leven vindt die je dichter bij de Schepper en de schepping brengt. Een manier van leven waarvan je weet dat het goed is voor de aarde en voor jezelf.’ Korter douchen maakt hem niet chagrijnig. Het levert hem juist vreugde op. ‘Het lukt mij om mijn geloof in daden om te zetten. Ik heb die vreugde heel hard nodig. Soms kan ik huilen om de schepping, met zo veel slecht nieuws. Ik ben al heel lang vogelaar en zag massa’s grutto’s. Sinds een jaar of drie kan ik geen grutto meer zien zonder te denken: misschien ga ik het nog meemaken dat jij in Nederland uitgestorven bent.’
Zo veel mogelijk zonder afval leven, is een van de leukste dingen in mijn leven
Sytsma leeft zo veel mogelijk zonder afval, in het Engels ´zero waste´. ‘Het is oprecht een van de leukste dingen in mijn leven. Ik ben geïnspireerd door het boek van Nicky en Jessie Kroon, de zero-waste-goeroes van Nederland. Het is hartstikke leuk als het lukt om te kopen wat je graag eet, zonder afval te creëren. Het geeft spirituele en praktische vreugde. Mijn leven werd veelkleuriger. Ik kom bij een bakker, een melkboer, een kaasboer en winkels waar je zelf kunt tappen. De les bij zero waste is: stapje voor stapje. Accepteer hoe je leven nu is en kies één ding waarmee je aan de slag gaat. Zet stap twee als de eerste gelukt en ingesleten is. Wie te veel tegelijk probeert, raakt gefrustreerd en doet niets meer.’
Verbinding
Sytsma is binnen zijn kerk aanjager van een werkgroep Schepping. ‘Een van de eerste agendapunten is: gaan we voor het label groene kerk? Dat verzekert ons van hulp, goede voorbeelden, stappenplannen, informatie.’ ‘Goed idee, van harte welkom’, reageert Van Leijenhorst. ‘Wil je als kerk vergroenen, sluit je dan aan bij GroeneKerken! Via onze website en toolkit vind je als kerk uitgebreide informatie over duurzamer worden en duurzaam blijven. Via een maandelijkse nieuwsbrief en activiteiten voor interkerkelijke ontmoetingen, inspireren en ontmoeten we elkaar als kerken. Die verbinding is belangrijk en stimulerend.’
Annelies Buit is freelancejournalist en redacteur. Ze werkt voor GroeneKerken, waar ze via verhalen kerken en kerkleden wil inspireren om te zorgen voor Gods schepping en duurzaam te leven.
Kees Posthumus is verhalenverteller, kerkjournalist en dagvoorzitter. Hij schrijft een serie artikelen voor GroeneKerken over duurzaamheid in verschillende kerkgenootschappen.