De vraag of kinderen van gelovigen mogen deelnemen aan het avondmaal wordt door gereformeerden verschillend beantwoord. Een andere vraag is hoe je de kinderen van de gemeente – of ze nu wel of niet deelnemen – kunt betrekken bij de viering van het avondmaal. In mijn werk als predikant in Canada en Nederland en in mijn promotieonderzoek kwam ik waardevolle voorbeelden tegen. Ik zet een zevental manieren op een rij om kinderen bij het avondmaal te betrekken.
1. Vier in aanwezigheid van kinderen
Het klinkt als een open deur, maar zorg allereerst dat de kinderen erbij zijn als het avondmaal wordt gevierd. Een halve eeuw geleden klonk op een synode al de vraag of het wel goed is dat kinderen bij de avondmaalsviering de kerk verlaten. Zelf leidde ik eens een avondmaalsdienst waarin de kinderen van de gemeente kennelijk voor het eerst de viering van het sacrament bijwoonden. Een moeder vertelde na de dienst enthousiast hoe haar zoontje haar honderduit bevraagd had over het avondmaal. Het had haar de kans geboden hem uit te leggen wat het avondmaal betekent. God voorzag al in Exodus 12:26 dat het zo zou gaan.
Zorgen dat kinderen erbij zijn betekent bijvoorbeeld goede afstemming met de kindernevendienst. Spreek bijvoorbeeld af dat de koster de leiding daarvan op tijd een seintje geeft via Whatsapp. Stel het programma van de kindernevendienst zo samen dat de kinderen bezig zijn met iets wat onderbroken (en zo nodig later afgemaakt) kan worden op het moment dat ze geroepen worden voor het avondmaal. Voorkom dat de viering zo lang duurt dat ouders uit medelijden hun kinderen bij voorbaat thuis laten.
2. Leg uit
Catechese en avondmaal horen in de gereformeerde traditie bij elkaar. En toch kan het geen kwaad om nog eens te kijken of alle jeugd in de kerk op hun niveau onderwijs over het avondmaal ontvangt. In mijn eigen gemeente hield het jeugdwerk het gebruikte materiaal tegen het licht. Voor de kindernevendienst tot acht jaar kozen zij voor de methode Zondag gaan we naar de kerk: het Heilig Avondmaal van sAmen leren geloven. Voor de basiscatechese vanaf acht jaar werd gekozen voor materiaal van JOP: Huis van brood en beker.
Ouders hebben bij onderwijs over het avondmaal een eigen rol
Ouders hebben bij dat onderwijs over het avondmaal een eigen rol. De kerk kan ouders ondersteunen met bijvoorbeeld geschikt materiaal. In een land als Duitsland, waar kindercommunie meer voorkomt, zijn daarvoor speciale kinderboeken, al dan niet in stripvorm. De Noord-Amerikaanse Christian Reformed Church publiceerde speciaal hiervoor het boekje At Your Baptism, met om te beginnen uitleg over de doop, en At God’s Table, waarin uitleg over het avondmaal volgt. In Nederland is de keus wat beperkter en het materiaal niet altijd even mooi of geschikt. Uit de hoek van de Gereformeerde Bond komt het boekje Heilig Avondmaal voorbereiden met je gezin van Wijnanda Hogendoorn. Op internet zijn brochures te vinden van onder andere de gereformeerde Sionkerk in Ameide, de Nieuwe Kerk in Utrecht, de Brug in Amersfoort en de NGK te Doetinchem. Op YouTube zijn van ABC van het geloof de filmpjes Wij geloven: Heilig Avondmaal voor kinderen en jongeren te vinden.
Maar ouders kunnen al veel duidelijk maken aan de hand van het verhaal van het laatste avondmaal uit een Bijbel voor kinderen of jongeren. Overdrijf zulke voorbereiding niet, want de geschiedenis leert dat al te veel nadruk op voorbereiding het avondmaal niet dichterbij brengt.
3. Laat kinderen helpen
Voor de viering van Pesach moest alle zuurdesem uit huis verwijderd worden. In de Joodse traditie spelen kinderen een belangrijke rol in die rituele schoonmaak. De ernstige betekenis van het verwijderen van zuurdesem (1 Kor. 5) en kinderen die daarbij spelenderwijs helpen, sluiten elkaar kennelijk niet uit. Bij de wonderbaarlijke vermenigvuldiging van brood en vis gaf Jezus Christus een jongen een belangrijke rol als aangever. In de liturgie van de oude kerk was het offertorium een vergelijkbare manier waarop de kerkgemeenschap actief betrokken werd in het voorbereiden van de viering. Uit de rooms-katholieke traditie kennen we de jonge misdienaars. Zelf denk ik met plezier terug aan de momenten dat ik mijn ouders en later ook de koster mocht helpen in de kerk. Zo is de betrokkenheid van kinderen en tieners bij het avondmaal te vergroten door ze voor of tijdens de dienst te laten meehelpen.
4. Wees verstaanbaar
Zodat alle generaties begrijpen wat er wordt gezegd
In de tijd van de reformatie is het Latijn al ingewisseld voor onze eigen moedertaal. Willen we iedereen bij de viering betrekken dan is de volgende uitdaging om die moedertaal zo te gebruiken dat alle generaties begrijpen wat er wordt gezegd. Wanneer daarvoor ruimte is, kan het avondmaalsformulier herschreven worden in begrijpelijke taal. Bij het doopformulier ontwierp een vormgever uit mijn eigen gemeente zes druppels die de betekenis van het doopwater en de inhoud van het doopformulier uitbeelden. Die druppels projecteren we tijdens het lezen van het formulier. Het zal de kinderen helpen wanneer we zoiets ook bij het avondmaalsformulier doen. Geef anders een samenvatting voor jongeren, kort en krachtig. Ook onderdelen van de avondmaalsliturgie kunnen op kinderen en tieners afgestemd worden. Denk aan een gezongen Onze Vader van Elly en Rikkert of het zingen van This I Believe (the Creed) van Hillsong, in plaats van het credo in klassiekere vorm.
5. Prikkel alle zintuigen
Je zou het avondmaal ook het evangelie voor de vijf zintuigen kunnen noemen
De pretparken van Disney richten zich bewust op alle vijf de zintuigen om kinderen een onvergetelijke ervaring te bezorgen. Augustinus noemde het sacrament ‘zichtbaar woord’. Je zou het avondmaal ook het evangelie voor de vijf zintuigen kunnen noemen. Wij hebben net als kinderen in de opvoeding nodig dat ons geloof in het Woord van God versterkt wordt met zulke middelen, legt Calvijn uit. Wat zien, horen, voelen, ruiken en proeven kinderen bij het avondmaal van dat evangelie?
Het avondmaal en wat daar gevierd wordt, is op allerlei manieren zichtbaar te maken. Staat er een tafel gedekt? Zijn brood en wijn zichtbaar of verstopt onder een laken? Is er een herkenbaar brood te zien, of is het al helemaal versneden? Wordt het beeld versterkt met graanhalmen en druiven? Mogen de kleine kinderen net als bij een doopdienst naar voren komen om alles goed te zien? Indrukwekkend en onvergetelijk was in mijn eigen gemeente het moment dat wij op Goede Vrijdag het avondmaal aan de voet van een levensgroot kruis vierden.
Een oude traditie laat alle gemeenteleden slaan op de kerkbanken
Hoorbaar zijn bij onze vieringen natuurlijk de vaak vele woorden. Muziek en zorgvuldig gekozen liederen kunnen veel betekenen voor de beleving van het avondmaal. Zeker ook bij een viering waarbij brood en wijn door de rijen gaan of waarbij de kerkgangers één voor één aangaan. Een inspirerende suggestie vind ik om één voor één namen te noemen van gemeenteleden, afgewisseld met die van gelovigen uit de Bijbel of kerkgeschiedenis. Zoals bij een herdenking namen van overledenen genoemd worden, worden dan hier de namen genoemd van hen die het eeuwig leven mogen ontvangen. Hoorbaar wordt het gedenken van Christus’ dood als op het juiste moment het geluid van het slaan van een hamer op spijkers in hout te horen is. Dat slaan kan natuurlijk ook een kind doen. Een oude traditie laat alle gemeenteleden slaan op de kerkbanken.
Proeven, ruiken en voelen lijken alleen voor de kinderen weggelegd als ze daadwerkelijk het avondmaal mogen meevieren. Ooit kreeg ik, heel tastbaar, een spijker in handen, zo groot en zo zwaar als die waarmee Jezus waarschijnlijk aan het kruis werd genageld. Hij ligt, na jaren, nog altijd op mijn werkkamer. De eenheid rondom de tafel is tastbaarder te maken door hand in hand de geloofsbelijdenis uit te spreken of te zingen.
Valt er wat te ruiken voor een kind? Een idee is om de kerkzaal te vullen met de geur van vers gebakken brood. Je zou het kunnen proberen met een broodbakmachine met een timer in de kerkzaal, zodat het brood net voor de dienst zijn versgebakken geur verspreidt. Het is aardig te beseffen dat de geur (smaak en voedzaamheid) in onze traditie een van de redenen was om de hostie door echt brood te vervangen.
Als kinderen en jongeren nog niet het brood en de wijn zelf mogen proeven, kunnen ze misschien al wel als voorproefje de verschillende Pesach-smaken proeven: ongezuurd, bitter en zout. Of met een stuk chocolade, zoals de bevrijders aan het eind van de oorlog uitdeelden, iets ervaren van de smaak van bevrijding. Of met de smaak van bruidstaart of bruidssuikers iets beleven van de bruiloft van het Lam.
6. Maak er een maaltijd van
De warmste herinneringen aan de kerk van mijn jeugd zijn de maaltijden
De valkuil van bijvoorbeeld de broodbakmachine zou kunnen zijn dat we de kinderen en elkaar afschepen met gebakken lucht. Jezus heeft ons een maaltijd gegeven. Zou het zo kunnen zijn dat wij gaan beleven wat Jezus wilde dat wij beleven als we weer een echte maaltijd gaan nuttigen? De warmste herinneringen aan de kerk van mijn jeugd zijn de gemeenschappelijke maaltijden die we af en toe hielden. Daar ervoer ik als kind de onderlinge gemeenschap. Het Leger des Heils viert de sacramenten niet. Maar wie net als de heilssoldaten soep en brood deelt, ervaart misschien meer van wat Jezus in gedachten had, dan wie een gestileerde avondmaalsliturgie meemaakt. De vorm van onze avondmaalsvieringen aanpassen, is vaak niet zo gemakkelijk. Maar we zouden om te beginnen onze gemeentelunches, soepzondagen of liefdemaaltijden kunnen plannen op de zondagen dat we avondmaal vieren. Kinderen en tieners betrekken bij zo’n echte maaltijd kost meestal weinig moeite.
7. Overweeg een zegen
Het onder handoplegging uitspreken van een eenvoudige zegen
Ik hoorde eens het verhaal van een rooms-katholiek die dacht dat het uitdelen van pepermunt in gereformeerde kerken een soort sacrament was. Sommige kinderen beleven dat ook zo. Ze eten hun pepermunt op het moment dat hun ouders het avondmaalsbrood eten. Wanneer kinderen wel mee naar voren komen, maar geen brood en wijn ontvangen, wordt in verschillende kerken een alternatief geboden. Ik kwam het voorbeeld tegen van een kerk die jongeren een rood lint uitdeelde.
Het meest voorkomende protestantse alternatief voor brood en wijn is het onder handoplegging uitspreken van een eenvoudige zegen. Degene die de zegen wil ontvangen, houdt in veel kerken de armen kruislings over de borst in plaats van ze uit te strekken voor het ontvangen van brood en wijn. Het lijkt een mooie manier om kinderen die nog niet volledig deelnemen toch volop te betrekken bij de avondmaalsviering en hen te laten ervaren dat zij erbij horen. In gemeentes waarin sommige kinderen wel en andere niet deelnemen, kan het de pijn van het onderscheid verzachten.
En wie zou durven verhinderen dat kinderen de zegen van Jezus Christus ontvangen? Of is zegenen in plaats van het sacrament bedienen hetzelfde als opdragen in plaats van dopen? Is zegenen in plaats van brood en wijn uitdelen hetzelfde als zeggen “Ga heen in vrede, word warm en word verzadigd” en ondertussen niet geven wat de ander nodig heeft? Wie het zegenen van de kinderen overweegt, doet er goed aan die laatste vragen mee te nemen in de overweging.
Tot zover de zeven manieren om kinderen en jongeren bij het avondmaal te betrekken. Ik ben benieuwd naar de ervaringen en reacties van kerken die ermee aan de slag gaan. Alles in de hoop dat een nieuwe generatie de goedheid van de Heer zal proeven en genieten. Reageren kan hieronder.
Peter Sinia is predikant van de Nederlands gereformeerde Proosdijkerk te Ede en redactielid van Dienst. In april van dit jaar promoveerde hij aan de Theologische Universiteit te Kampen op een onderzoek naar kindercommunie in de gereformeerde traditie.
Materialen om het avondmaal voor te bereiden
- Zondag gaan we naar de kerk (diverse leeftijden) In deze lessen leren we over de dingen die in de kerk gebeuren of te zien zijn. Daarbij luisteren we naar wat de Bijbel ons hierover vertelt en ontdekken we samen dat we die dingen niet zomaar doen.
- Huis van brood en beker (8-12 jaar) Het avondmaal is meer dan brood en wijn. Er komt veel meer samen. Voor kinderen is het goed om te mogen ervaren dat zij met de hele gemeente een vierende gemeenschap vormen.
Brochures
- Voorbereiding Heilig Avondmaal – Sion Kerk Ameide
- Samen aan het Avondmaal – NGK Doetinchem
- Avondmaal (voor kinderen) – Nieuwe Kerk Utrecht
- Avondmaal (voor tieners) – Nieuwe Kerk Utrecht
- In gesprek over het avondmaal – De Brug Amersfoort
Waardevolle tips vanuit de Christian Reformed Church (Engelstalig)
Dit artikel is gepubliceerd in Dienst 3|2018
Bestellen? Klik hier.