God zag het leed en geeft bevrijding

In een speciale kerkdienst stilstaan bij de coronatijd

In de eredienst verbinden we onze werkelijkheid met Gods werkelijkheid. Dat is de kern van liturgie. Onze werkelijkheid werd afgelopen anderhalf jaar voor een groot deel bepaald door de coronapandemie. Nu daar een einde aan lijkt te komen, is de vraag of het goed is er met een speciale kerkdienst bij stil te staan. Wij denken van wel. Daarvoor was en is deze tijd bijzonder genoeg. Zo’n speciale kerkdienst heeft twee aspecten: het gedenken van het leed en het vieren van de teruggekeerde levensruimte. In dit artikel geven we enkele aandachtspunten en suggesties. Na wat inleidende opmerkingen gebruiken we daarvoor de volgorde van een kerkdienst.

Ook als een min of meer normaal leven weer mogelijk is, is er geen sprake van gedenken ‘alsof corona voorbij is’. Denk bijvoorbeeld aan hoe het virus wereldwijd nog rondgaat, in Nederland aanwezig zal blijven en aan longcovidpatiënten. Toch hoeft de terugblik niet alleen in mineur plaats te vinden. Voor sommigen was de coronatijd een heilzame tijd door het gebrek aan prikkels of door de onverwachte rust. “Wat heerlijk al die avonden thuis.” Voor bijna iedereen was de afgelopen tijd louterend: je ontdekte van alles over jezelf, anderen, de wereld.

Tussenmoment

Sommige kleine gemeenten hebben de herstart, inclusief terugblik, al gehad, omdat alle gemeenteleden na de verruiming van de maatregelen in het kerkgebouw pasten. In Rijsenhout stond men in die herstart stil bij de mensen die aan het coronavirus zijn overleden. In Enschede kozen ze voor 29 augustus als gedenkzondag (zie kader).

Niemand weet wanneer dit over is en waar we nog (pijnlijk) door verrast gaan worden

Als gekozen wordt voor een combinatie van terugkijken en vieren, dan ligt een moment verderop in het jaar meer voor de hand. De gedachte kan opkomen om de speciale coronadienst te combineren met dankdag of gedachteniszondag. Dat raden we af, omdat beide momenten al een eigen focus hebben. Het is wel verstandig om bij het plannen maken rekening te houden met de overheidsrichtlijnen. Het is goed om het gedenken, in welke vorm en op welk moment dan ook, als tussenmoment te benoemen. Niemand weet wanneer dit over is en waar we nog (pijnlijk) door verrast gaan worden.

Weerzien

Veel gemeenteleden hebben elkaar lange tijd niet gezien. En in ieder geval hebben we elkaar niet in de gezamenlijkheid van de kerk gezien. Tegelijkertijd zal niet iedereen direct teruggaan naar de wekelijkse kerkdienst. Het is goed om beide een plek te geven. Aan de ene kant een speciaal moment voor het elkaar groeten. Aan de andere kant ontspannen omgaan met het nog niet komen van iedereen en oog hebben voor de verschillende redenen daarvoor. Wat betreft het groeten: de vredegroet heeft een eigen liturgische plek bij het avondmaal, een sprekende plaats! Verder is er misschien ook een digitale vorm van groeten, die tijdens de lockdown goed werkte en die nu als mengvorm kan werken.

We werden beproefd in ons vertrouwen op God

Verootmoediging

De coronacrisis heeft in het klein en in het groot de gebrokenheid en zondigheid van het leven blootgelegd. In de kerk bleek vaak ons onvermogen om trouw naar elkaar te blijven omzien. Veel huiskringen vielen, na een aanvankelijke opleving, toch stil. We leven niet in een maakbare samenleving. Dat weten we wel, maar we vergeten het ook weer makkelijk. Er ontstonden verschillende kampen en dat ging de kerk niet voorbij. We werden beproefd in ons vertrouwen op God. André Troost gaf er indringend woorden aan in het lied ‘God zal zorgen’ dat hij tijdens de pandemie dichtte: “Je dacht dat God zijn schapen leidde (…) Je meende: Christus is zo machtig”.

In de wereld zien we dat dit een discriminerende crisis is. Verschillen namen onbarmhartig toe. We worden bevraagd op onze omgang met de schepping, op de ratrace die ons leven voor corona bepaalde, op het internationale vliegverkeer waardoor een virus in zeer korte tijd wereldwijd kon toeslaan en op de immense verschillen in beschikbaarheid van de vaccins. Verschillen die alles te maken hebben met rijk en arm, recht en onrecht.

Je kunt aan gemeenteleden vragen welke liederen hen erdoorheen geholpen hebben

Zingen over zingen

Samen zingen werd gemist. Velen vonden thuis niet de vrijmoedigheid om mee te zingen en zijn dus lange tijd stil geweest. Weer samen zingen, het belang van zingen, het mag uitbundig benoemd en gevierd worden bij het gedenken. Je kunt aan gemeenteleden vragen welke liederen hen door de coronaperiode heen geholpen hebben. Denk ook aan de twee coronaliederen die via de EO viraal gingen, ‘U geeft rust’ en ‘Zo zingt mijn ziel’. Of aan Opwekking 847 – ‘Onze schuilplaats is God’; een lied dat in coronatijd uitkwam en snel ingang vond. Bij ‘Stil is de straat overal’ (LB 1003) schreef Gert Landman al in maart 2020 een aantal speciale coronacoupletten.

Andere liedsuggesties: Psalm 13, 16, 145 en 150, ‘Zolang wij ademhalen’ (LB 657), Psalm 139d (LB), Psalm 88a (LB, als luisterlied), Psalm 96 (bijvoorbeeld als Psalmen voor Nu Opw. 768). Er is een aantal psalmen (bijvoorbeeld 22) met twee gezichten, die zingen eerst over de ellende en vieren dan de bevrijding. Martin de Geus en Dirk Zwart schreven een loflied op de samenzang: “Nu de lofzang weer mag klinken zijn wij verrukt, ontroerd. O God, U loven is ons leven”.

Als de samenzang weer klinkt, is dat ook een goed moment om de inzet van muzikanten, zangers, zangeressen, beeld- en geluidtechnici te benoemen. Er is door veel mensen zo enorm hard gewerkt om de onlinekerkdiensten te kunnen laten doorgaan. Dank God voor de gaven die Hij gaf!

Verkondiging

Gedenken is niet alleen maar blij zijn. Gedenken heeft, als bijbels begrip, altijd gevolgen voor de toekomst. Datgene waar je op terugkijkt, heeft betekenis voor het nu en kleurt en vormt daarmee de toekomst. Wat corona betreft levert dit allereerst veel vragen op, want we weten niet hoe deze periode blijvend invloed zal hebben. Daar is al veel over gezegd en gevreesd, maar we zullen het de komende jaren stapje voor stapje zelf ontdekken. Deze onzekerheid, in combinatie met het vertrouwen dat de toekomst in Gods hand is, kan een lijn in de verkondiging zijn.

De pandemie heeft ons met de neus op bepaalde feiten en situaties gedrukt

Er zijn veel psalmen waarin teruggeblikt wordt op een periode van ziekte (bijvoorbeeld 22, 23, 30, 31, 40, 116). Een periode waarin we ons zoveel zorgen hebben gemaakt, zou je kunnen gedenken met de woorden van Jezus over je geen zorgen maken (Mat. 6). Bij een tijd waarin we ons zo bewust onderdeel wisten van een gebroken schepping past een preek over het zuchten van de schepping (Rom. 8). Het bijbelse gedenken wijst ons op nog iets: gedenken is levensveranderend. De pandemie heeft ons met de neus op bepaalde feiten en situaties gedrukt. Moet het anders? Laten we ons daar dan ook voor inzetten!

De Maaltijd

Een van de belangrijkste kerkelijke gevolgen was het niet meer samen vieren van de Maaltijd van de Heer. Deze Maaltijd mag wat ons betreft niet ontbreken in de gedenkdienst. Passend daarbij is een heel bewust uitgesproken of gezongen geloofsbelijdenis, als teken van hoe het christelijk geloof al vele crises overleefd heeft. Juist bij de Maaltijd wordt duidelijk dat niet iedereen al naar de kerk kan of wil komen. De thuisblijvers zouden, direct toegesproken via de camera, een vredegroet kunnen krijgen. Een diaconaal idee is om de gedenkdienst te combineren met het brengen van bijvoorbeeld iets lekkers naar wie afwezig willen of moeten zijn.

Heer, ontferm U

De coronacrisis heeft wereldwijd tot grote problemen geleid en bestaande problemen en verschillen uitvergroot. Er is bijvoorbeeld meer honger in de wereld dan voor corona. In landen zonder goede digitale infrastructuur heeft een hele generatie kinderen een grote onderwijsachterstand opgelopen. In eigen land is er een grote achterstand in de reguliere zorg. ‘Heer, ontferm U’ mag ook klinken als gebed voor de medische wetenschap. We mogen zeer dankbaar zijn voor wat farmaceuten en wetenschappers voor elkaar hebben gekregen. Tegelijk werd duidelijk hoeveel verantwoordelijkheid deze mensen hebben en hoe macht en geld ook daar een verziekende invloed kunnen hebben. In het Liedboek 2013 (p. 1607) staan onder het kopje ‘ziekte’ verwijzingen naar liederen, gebeden en gedichten.

Heilig koffiedrinken

“Misschien mis ik het koffiedrinken na de kerkdienst nog wel het meest.” We hebben deze verzuchting in vele varianten gehoord. Te overwegen valt om in een gedenkdienst het koffiedrinken al in de dienst te benoemen als symbool voor ontmoeting. Dat kan bijvoorbeeld door erop vooruit te blikken en ervoor te danken. Het kan ook door vanuit de verkondiging een vraag mee te geven waarover mensen kunnen doorspreken tijdens de koffie. Het kan ook door bij de koffie gezamenlijk een kunstwerk of collage te maken, rond datgene wat in de dienst centraal stond. Of rond de invalshoek ‘wat was voor jou in de tijd van corona en lockdown belangrijk?’ Het gemis van elkaar is een goede reden om juist deze gedenkdienst met gemeenteleden voor te bereiden.

Waar wil je nu voor bidden en danken?

 Kinderen

Voor de meeste kinderen heeft het terugkijken twee kanten. Enerzijds was de coronaperiode ingrijpend voor hen. Je zult maar je groep 8-kamp moeten missen of je brugklasjaar online moeten volgen! Aan de andere kant is het leven voor veel kinderen al geruime tijd weer betrekkelijk normaal en tonen ze daarin veel veerkracht. Maar ze hebben ongetwijfeld veel herinneringen en verhalen. Ze kunnen goed meedoen aan het kunstwerk. Of betrek ze bij de voorbereiding van de voorbede, bijvoorbeeld door met enkelen in gesprek te gaan: hoe was het voor jou, voor je klasgenoten? Wat ga je onthouden? Waar wil je nu voor bidden en danken?

Samenleving

In Enschede heeft men met de gedenkkerkdiensten bewust naar buiten willen treden. Dat vraagt een goede en zeer tijdige voorbereiding. Er zullen mensen zijn voor wie de drempel naar een zondagse kerkdienst te hoog is. Te overwegen valt in de kerk een gedenkplek te maken die door de week toegankelijk is. Een andere manier van verbondenheid als kerk met de samenleving is het als kerk bedanken van wie in coronatijd een cruciaal beroep bleek te hebben. Bijvoorbeeld een bedankje richting buurtgenoten van gemeenteleden of een bedankje richting het plaatselijke ziekenhuis. De coronacrisis trof en treft de hele maatschappij, dat mag ook bij dit vierend gedenken merkbaar zijn.

Anje de Heer en Jeroen Sytsma. Anje de Heer werkt voor het Steunpunt Liturgie. Jeroen Sytsma is predikant van de Koningskerk in Zwolle-Zuid en voorzitter van de Commissie Eredienst van GKv en NGK. (Met medewerking van Sergej Visser, Wim Houtman, Arjan Wilschut en Jaco Weijl.)